Geçenlerde gittiğim bir kafede tatsız bir olaya şahit oldum.  Üç beş delikanlı yan masada oturan kızlı erkekli gruba laf attı.  Kulağıma gelen "Ne bakıyon lan?" “Erkeksen buraya gel” laflarından anladığım kadarıyla şu bildik “ yan baktın, bakarım sana ne” tartışması başlamıştı. Yatışır ümidiyle bir süre tartışmayı izledim. Geleneksel itip kakışma bölümü başlayınca yerimden kalktım. Kafeden çıkarken, çocukluğumda yan baktığım için yediğim dayaklar aklıma geldi. Önceleri gözlerimde bir anormallik olduğunu sanmıştım, zamanla anladım ki yabancı bir mahallede iri yarı çocukların arasından geçtiğinizde doğru da baksanız yan da baksanız dayak yiyorsunuz. 

Aslında “yan bakış” demekle kast edilen şey bir objeye “uzun süre dikkatle bakmak” tır. Yalnız ilkel insanlar değil pek çok hayvan (şempanzeler, köpekler) doğrudan bakışı bir saldırı tehdidi olarak algılar. “Bana dikkatle baktığına göre birazdan saldıracak” düşüncesi hayvanın huzurunu kaçırır, hatta bazıları avantajı ele geçirmek için hemen saldırıya geçer. Bu yüzden köpek eğiticileri, yabancı bir köpekle karşılaştığınızda gözlerinizi kaçırmanızı özellikle hayvanın gözüne bakmamanızı tavsiye eder. Primatlarda, egemen şempanze ve goriller mahiyetindekilere dik dik bakabilir, alt gruptakiler sahiplerine sırıtır. Bir şempanzenin daha alt bir konumda olduğunu kabul ettiğinin göstergesi suratındaki sırıtma ifadesidir. 

Buna karşılık egemen şempanze ve goriller aşağıda gördüğünüz gibi alt gruptakilere dik bakabilirler. 

Benzer yüz ifadeleri insanlarda da vardır. İnsanoğlu evrimsel süreçte sırıtmaya ilaveten avuç ovuşturma ve öne eğilerek düğme ilikleme hareketleri geliştirmiştir. Bakış konusunda çalışan araştırmacılar, “görsel egemenlik oranı” adında bir ölçüm metodu buldular. Bu metodu kullanarak bir toplulukta kimin amir kimin memur olduğunu hemen anlaşılıyormuş. Alt pozisyondakilerin üstlerine bir şeyler söylerken gözlerini kaçırmaları, üst pozisyondakini dinlerken gözlerine bakmaları tipikmiş. Tam tersi olarak üst pozisyondakiler konuşurken muhatabının gözüne bakıyor, alt konumdaki muhatabı kendisine bir şey söylediğinde başlarını başka tarafa çeviriyorlarmış. Politikacıların rütbeleri yükseldikçe yüz ifadeleri ciddileştiğini, daha öfkeli baktıklarını siz de fark etmişsinizdir. Mahiyetindekiler büyük patronun gözüne bakmamaya çalışır, illa bakmak zorunda kalırlarsa aynı şempanzeler gibi sırıtırlar.  

Sonuç olarak güzel yurdumun her mekanında her an karşılaşabileceğiniz “neden bakıyon lan?” kavgalarının sebebi bir bakışla“üstünlük kurma-üstünlüğünü kabul ettirme” ilkel arzusundan başka bir şey değildir. 

Beyni yeteri kadar gelişmiş insanlarda (biz buna uygar olmak diyoruz) hem bakışlarıyla üstünlük kurma hem de başkasının bakışından rahatsız olma özelliği kaybolur. Biri kendisine baktığında saldırıya hazırlanmak yerine “Bu adam bana bakıyor acaba üzerime bir şey mi döküldü, gömleğimin düğmesini yanlış mı ilikledim, burnum mu akıyor?” gibi mantıklı sebepler arar. Homongolos gelişiminde kalanlar bakıştan rahatsız olur, enselerindeki ince tüyler kabarır, kalp atışları hızlanır, ağızları kurur ve sürü halinde bulunuyorlarsa saldırıya geçerler. 

Tavsiye ederim, yanında arkadaşları olan gelişimini tamamlamamış bir homongolos size “Ne bakıyon lan?” derse üzerinize alınmayın. 

“Size bakmıyordum” cevabı onu tatmin etmeyecek,  

“Nereye bakıyon o zaman?” diye soracaktır. 

“Eeee… Şey, şu arkadaki raflara bakıyordum" derseniz 

"Niye raflara bakıyorsun, bakacak başka bir şey bulamadın mı?" şeklinde devam edecektir.  Sonra?

Sonrasını tahmin edebilirsiniz, ben kafeden çıkarken havada bir sandalye uçuyordu.